دکتر سید محسن هاشمی نیا

معالجه ریشه یا عصب کشی یکی از پیچیده ترین درمانهای دندانپزشکی به شمار می آید. به همین سبب اکثر دندانپزشکان ترجیح می دهند که جهت درمان ریشه دندان، بیماران خود را به متخصصین درمان ریشه (اندودونتیست Endodontist) ارجاع دهند. در این مقاله سعی می کنیم دلایل نیاز به درمان ریشه و مراحل مختلف آن را به زبان ساده شرح دهیم. اما پیش از آن ضروری است که توضیح مختصری در مورد ساختمان دندان بدهیم.

ساختمان دندان:يک دندان سالم از دو قسمت عمده تشکيل شده است: آنچه در ظاهر دیده می شود که تاج دندان است و آنچه در استخوان فک قرار دارد که همان ريشه دندان می باشد. اما از لحاظ بافت شناسی، دندان در واقع از چهارقسمت مجزا تشکيل شده است. این چهار قسمت عبارتند از: ۱ مينا (Enamel) که سخت ترين عضو بدن از لحاظ استحکام است و به صورت يک پوشش، کل تاج دندان را می پوشاند. به جز زیبایی دندان، کارکرد اصلی مینا محافظت از بافتهای زیرین آن است. پس از تولد و تکمیل رشد دندان، سلولهای تولید کننده مینا توانایی تولید خود را از دست می دهند. از این زمان به بعد، مینا بافتی غیر زنده محسوب می شود. به همین دلیل چناچه بافت مینا در در اثر پوسیدگی یا ضربه از بین برود، دیگر جایگزین نمی شود. ۲- عاج (Dentin) که حجم اصلی دندان را شامل می شود و از خارج با مینا پوشیده شده است. سختی عاج از مینا کمتر است. برخلاف مینا، عاج دندان بافتی زنده است و در داخل خود پالپ دندان را در بر می گیرد. عاج در مراحل مختلف رشد، قابلیت ترمیم خود را حفظ می کند. ۳- سیمان (Cementum) که سطح خارجی ریشه را می پوشاند. این بافت که از لحاظ سختی در مرتبه سوم (پس از عاج) قرار دارد، در اتصال دندان به استخوان فک نقش اساسی را بازی می کند. ۴ پالپ (Pulp) که در اصطلاح عاميانه عصب دندان ناميده می شود و بافت همبندی همراه با عروق و اعصاب و بافت لنفاوی از ضمائم آن هستند. وظیفه اصلی پالپ دندان، عصب دهی و خون رسانی به بافتهای زنده دندان است. پالپ دندان به تغیرات حرارتی، الکتریکی، مکانیکی و فشار بسیار حساس است.

چه هنگام یک دندان به درمان ریشه احتیاج پیدا می کند؟در اکثر موارد پوسیدگی دندان باعث می شود که دندان نیاز به درمان ریشه پیدا کند. چنانچه پوسیدگی دندان از سد مینا و عاج بگذرد و به پالپ دندان برسد، التهاب ناشی از حضور باکتری ها سبب ایجاد التهاب در پالپ می گردد. این التهاب به نوبه خود از چند مسیر مختلف سبب ایجاد درد در دندان می گردد. در این موارد برای برطرف کردن درد، خارج نمودن بافت عفونی و دارای التهاب و در نهایت جلوگیری از دست دادن دندان، درمان ریشه توصیه می شود. در موارد نادر مانند صدمات ناشی از ضربه به دندان یا بیماری های بسیار پیشرفته لثه، دندان بدون وجود پوسیدگی هم نیاز به درمان ریشه پیدا می کند.

مراحل درمان ریشه:اولین قدم در درمان ریشه دندان، بیحسی موضعی است. در فک بالا معمولا تنها یک دندان و بافت اطراف آن بیحس می گردد. اما در فک پایین برای بیحسی دندان مورد نظر، لازم است که کل فک در آن سمت بیحس شود. پس از آنکه ناحیه مورد نظر در لثه و دهان بیمار کاملا بیحس شد، دندانی که قرار است مورد درمان ریشه قرار گیرد، به وسیله یک ورقه از جنس لاستیک بسیار نازک موسوم به Rubber Dam از سایر دندانها و بافت دهان جدا (Isolate) می گردد. این جداسازی به منظور جلوگیری از ورود آب و شوینده های مورد استفاده در درمان ریشه به حلق بیمار و نیز جلوگیری از ورود بزاق و باکتریهای موجود در آن به داخل دندان مورد درمان انجام می گیرد. پس از آن تمام پوسیدگی ها، ترمیم های قدیمی و شکستگی ها به وسیله توربین و دستگاه فرز دندانپزشکی برداشته می شود. به این ترتیب دندانپزشک به ریشه و بافتهای داخل آن دسترسی پیدا می کند. در این مرحله تمام پالپ ملتهب به همراه باکتری ها و سایر محتویات کانال، از داخل کانال ریشه خارج می گردد. این کار توسط ابزار بسیار ظریفی به نام فایل انجام می گیرد. به این مرحله، پاکسازی و شکل دهی کانال گفته می شود. در این مرحله از محلولهایضد میکروبی برای از بین بردن میکروبها و بقایای سلولی آنها استفاده می گردد. سپس کلیه کانال های موجود در هر دندان با مواد مخصوصی که برای پرکردن ریشه استفاده می گردد پر و مسدود می شود. این ماده گاتا پرچا (Gutta Percha) نام دارد. منشا بخش اصلی اين مواد گیاهی است و با نسوج انسانی سازگاری کامل دارد. در مرحله بعد،مسیر دسترسی به کانال در تاج دندان پر (ترمیم) می شود و بالاخرهدر اکثر موارد، دندان مورد نظر روکش می گردد.

علت روکش کردن دندانی که مورد درمان ریشه قرار گرفته است:همان طور که گفته شد در بیشتر موارد، دندان‌ها به دلیل پوسیدگی یا ضربه، به درمان ریشه نیاز پیدا می‌کنند. هر دو این موارد سبب تغییر ماهیت بافتهای دندان مانند مینا و عاج می شوند. در جریان درمان ریشه، تقریبا تمام ساختار‌های آسیب‌دیده و خراب شده دندان خارج و با ماده پرکردنی مناسب پر می‌شوند. روکش کردن دندان، به منظوربازسازی و حفظ ساختار تخریب شده دندان انجام می پذیرد و عمر دندان‌هایی را که بنا‌بر تشخیص دندانپزشک به روکش نیاز دارند، افزایش می‌دهد.

آیا درمان ریشه با درد همراه است؟با شنیدن نام درمان ریشه (Root Canal Therapy)، باور نادرست عمومی بر این است که این درمان با درد شدید همراه است. حال آنکه درمان ریشه در اکثر موارد برای برطرف کردن درد و ناراحتی دندان بیماران انجام می گردد. همانگونه که ذکر شد دندانپزشک عمومی یا متخصص اندودونتیست، کلیه مراحل درمان ریشه را پس از اطمینان از بیحسی کامل موضعی در محل درمان انجام می دهد. البته در موارد خاص مانند آبسه های حاد و عفونت های نواحی اطراف دندان، بیحس کردن دهان و دندان با مشکلاتی همراه است. متخصصین درمان ریشه در این موارد از تکنینکهای جانبی برای بیحس کردن دندان استفاده می کنند. شایان ذکر است که در پاره ای از موارد پس از اتمام درمان ریشه و از بین رفتن بیحسی، ناحیه مورد درمان برای چند روز دچار آزردگی می باشد. این آزردگی به دلیل حجم کار انجام شده، خروج احتمالی ذرات ریز بافت دندانی به داخل بافت استخوانی، التهاب در بافت نگهدارنده اطراف دندان و مشکلاتی از این نوع است. دردهای پس ازاتمام درمان ریشه، در اکثر موارد با مسکن های معمولی کنترل می گردند. در صورت بالا بودن میزان درد، باید حتما با دندانپزشک متخصص درمان ریشه خود تماس بگیرید. در این موارد معاینه مجدد و بررسی علت درد ضروری است. در چنین شرایطی گاهی تجویز آنتی بیوتیک به همراه مسکن ضرورت پیدا می کند. اکیدا توصیه می شود از هرگونه درمان خودسرانه در این موارد اجتناب کنید